Stikstof en landbouw

Stikstof is een van de meest besproken onderwerpen in de landbouw en in de Nederlandse samenleving en zorgt voor een fel maatschappelijk debat. De gevolgen voor economie, natuur én de landbouw zijn dan ook groot.

In mei 2019 zette de Raad van State een streep door het zogeheten Programma Aanpak Stikstof (PAS), kortom het stikstofbeleid. Daardoor kwam de verlening van Natuurbeschermingswet-vergunningen stil te liggen. Intussen zijn we jaren verder en zelfs de route naar een oplossing tekent zich nog niet af. De redactie van Boerderij bundelde de vragen en antwoorden rond stikstof en landbouw.

Wat is stikstof en waarom wordt het in de landbouw gebruikt?

Stikstof (N₂) is een gas dat in de landbouw een belangrijke rol speelt. Stikstofgas - dus N₂ - is in principe onschadelijk. Dat is maar goed ook want de lucht bestaat voor 80% uit stikstof. Zonder stikstof groeien gewassen niet of veel minder snel. Boeren gebruiken dan ook stikstofhoudende meststoffen - dierlijke mest en kunstmest - om gewassen sneller en beter te laten groeien. Gebruik van stifstofhoudende meststoffen leidt over de gehele breedte van de landbouw tot een hogere voedselproductie.

Voorbeeld van een stikstofhoudende meststof is kalkammonsalpeter (KAS) dat stikstof in twee vormen bevat: ammonium (NH₄+) en nitraat (NO₃-) met kalk (CaCO₃) als bufferstof. Zonder de kalk is ammoniumnitraat explosief. Bovendien gaat de kalk bodemverzuring tegen. Planten nemen zowel ammonium als nitraat op.

Wat doet stikstof met de natuur en waarom is het een probleem voor vegetatie?

Stikstof is goed voor de groei van gewassen, maar er zijn voor het milieu ook negatieve gevolgen. Vooral de verbindingen met stikstof veroorzaken schade aan natuur of mensen. Niet de N₂ zelf - de stikstof - waarvan onze lucht voor 80% uit bestaat, is schadelijk, maar wel de stikstofverbindingen zoals ammoniak (NH₃) en stikstofoxiden (NO_x).

Schade aan de natuur ontstaat als planten die het goed doen in een stikstofrijke omgeving de andere planten overwoekeren die juist met minder stikstof goed gedijen. Voorbeelden van planten die goed van stikstof groeien en kwetsbare planten verdringen zijn grassen, brandnetels en bramen. Vaak zijn dit ook woekeraars.

Voorbeelden van kwetsbare planten die zich in een stikstofrijke omgeving gemakkelijk laten verdringen zijn (veen)mossen, zonnedauw en orchideeën. Ook bloemrijke graslanden doen het slecht in een stikstofrijke omgeving. Bloemrijk grasland raakt gemakkelijk overwoekerd met grassen en bramen. Heidevelden, hoogveen en duinen groeien dicht omdat stikstof zoveel voedingsstoffen biedt dat grassen, brandnetels en bramen ongestoord hun gang gaan en het aantal plantensoorten afneemt.

Waarom is een verarmde vegetatie een probleem voor vogels en zoogdieren?

Vogels en zoogdieren hebben een probleem met te veel stikstof omdat zij voor hun voedsel afhankelijk zijn van plantensoorten. Op planten komen insecten af die een voedingsbron zijn voor vogels en zoogdieren. De zonnedauw vangt zelf ook insecten en verteert die. Maar omdat te veel stikstof zorgt voor verarming van het aantal plantensoorten, zorgt dat op haar beurt weer voor minder soorten insecten en vlinders en dus een verarmd voedselaanbod voor vogels en zoogdieren.

Wat heeft stikstof met de landbouw te maken?

De boerderijdieren in de veehouderij - dus de runderen, varkens en het pluimvee - produceren mest. De stikstof in de mest verdampt en komt dan als stikstofverbinding, bijvoorbeeld ammoniak (NH₃), in de lucht terecht. De stikstof uit de mest kan ook in de vorm van nitraat naar het grondwater uitspoelen: nitraatuitspoeling. Het zijn dus de stikstofverbindingen en stikstofoxiden die problemen veroorzaken en niet de stikstof zelf. Stikstofoxiden komen vooral vrij bij de verbranding van fossiele brandstoffen in het verkeer of de industrie en kunnen ook in de natuur neerslaan.

In Boerderij Uitgelicht een reportage over de verlaging van stikstof- en methaanemissies bij melkveehouderij De Marke.

Wat is stikstofdepositie en wat heeft de KDW ermee te maken?

Stikstofverbindingen - bijvoorbeeld ammoniak (NH3) - en stikstofoxiden slaan neer, dus ook in de natuur. Dit neerslaan van stikstof in de natuur - ofwel de depositie van stikstof - heet stikstofdepositie. Aan de depositie van stikstof is een grenswaarde verbonden - de Kritische Depositiewaarde (KDW). Overschrijding van de KDW zorgt voor een verarmde vegetatie.

De KDW is gebaseerd op modellen en concrete waarnemingen en per type habitat vastgesteld. Een habitat is een leefgebied of leefomgeving van een plant of dier. De KDW wordt elke tien jaar geactualiseerd.

In Boerderij Uitgelicht een reportage over de verlaging van uitstoot bij melkvee.

Hoe zit het met derogatie en uitspoeling?

Nederland heeft bij de Europese Commissie derogatie bedongen. Derogatie is een uitzondering op de Europese nitraatrichtlijn en betekent dat Nederlandse melkveehouderijen meer dan 170 kilo stikstof uit dierlijke mest per hectare per jaar mogen uitrijden. De nitraatrichtlijn is ervoor bedoeld om uitspoeling van voedingsstoffen - nutriënten - naar het grondwater te voorkomen. Derogatie bestaat sinds 2005 en de norm wordt de komende jaren elk jaar aangescherpt. Zoals het er nu uitziet is de uitzonderingspositie van Nederlandse melkveehouderijen in 2026 voorbij.

In Boerderij Uitgelicht een reportage over mestuitrijden en de regels voor derogatie en bufferstroken.

Wat zijn bufferstroken en wat zijn de regels?

Een bufferstrook is een verplichte strook van 3 meter langs een watervoerende waterloop en van 1 meter langs een droogvallende waterloop (zoals een sloot) op een landbouwperceel waarop geen mest mag worden uitgereden.

Voor een waterloop die valt onder de Kaderrichtlijn Water (KRW) en is aangemerkt als ecologisch waardevolle beek, geldt weer een andere norm: 5 meter. De regels zijn ingewikkeld en de gebruikte kaarten niet foutloos. RVO raadt aan van de feitelijke situatie ter plekke uit te gaan.

In Boerderij Uitgelicht een reportage over de regels die gelden rond bufferstroken.

Hoe zit het met de relatie tussen Natura 2000-gebieden, veehouderijen en de depositie van stikstof?

De overheid hanteert als norm voor de belasting met stikstof van Natura 2000-gebieden de zogenaamde Kritische Depositiewaarde (KDW). De heersende opinie is dat hoe dichter een veehouderij bij een Natura 2000-gebied zit, hoe meer deze veehouder verantwoordelijk is voor de eventuele overschrijding van de KDW in het Natura 2000-gebied. Deze opinie wordt betwist en het ontbreken van een strikte scheiding tussen de uitstoot van stikstofoxiden (verkeer en industrie) en ammoniak (veehouderij) voedt het debat hierover.

De uitstoot van stikstofoxiden door bijvoorbeeld vliegtuigen wordt volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) namelijk alleen maar gemeten voor de Nederlandse luchtvaartmaatschappijen. Ook de uitstoot van buitenlandse luchtvaartmaatschappijen die op Nederland vliegen worden niet meegeteld. En ook vluchten boven de 3.000 voet tellen niet mee en dit geldt eveneens voor vluchten die niet in Nederland landen of opstijgen. Wel wordt ook de uitstoot van stikstofoxiden van Nederlandse luchtvaartmaatschappijen in het buitenland meegeteld.

Hoe ontstaan stikstofverbindingen in de veehouderij?

In de veehouderij komt de urine en mest van runderen en varkens en ander vee samen met zuurstof. In urine zit ureum. In mest zit het enzym urease. Als ureum en urease bij elkaar komen, dan zet urease ureum om in ammonium (NH₄+). Zo ontstaat de stikstofverbinding ammoniak (NH₃). Is er nog sprake van vloeistof, dan is ammonium met ammoniak in evenwicht. Of ammoniak overgaat van vloeistof naar gas hangt af van temperatuur, pH-waarde en luchtsnelheid.

Scheiding van urine en mest in de stal zorgt er daarom voor dat ureum en urease niet met elkaar in contact komen en er geen ammoniak kan ontstaan. Dit principe staat aan de basis van de ontwikkeling van emissiearme vloeren.