Oproep tot creatief gebruik oude boerderijen

Na een jaar inventariseren presenteert Agrarisch Erfgoed Nederland (AEN) donderdag 30 november een manifest gericht aan politiek én gebruikers van de historische boerderij. AEN bepleit in het manifest zowel behoud van als ontwikkelingsmogelijkheden voor de historische boerderij.

Koppelen aan ontwikkelingen platteland

In het manifest ‘Gebruik de boerderij!’ willen de 15 verspreid over het land opererende boerderijenstichtingen en hun koepelorganisatie Agrarisch Erfgoed Nederland, het ‘bredere verhaal’ vertellen: karakteristieke boerderijen en hun erven zijn waardevol, maar je moet ze niet alleen behouden, maar ook koppelen aan de ontwikkelingen op het platteland.

De aandacht voor alleen het object (behoud van de boerderij) verbreedt zich daarmee naar aandacht voor het gebied (de boerderij met erf als onderdeel van het landschap) en steeds vaker ook naar de omgeving (waarbij de boerderij weer onderdeel wordt van de lokale en regionale samenleving).

Economisch haalbare oplossingen

De voorspelling is dat er tot 2030 nog eens 24.000 boerenbedrijven worden beëindigd. Daarnaast zijn er schaalvergroting en bijbehorende opvolgings- en overdrachtsvraagstukken. AEN denkt na over economisch haalbare oplossingen voor agrarisch gebruik of herbestemming én over de kwaliteit van leven op de boerderij en het platteland.

Boerderij Oud Bocum in het Groningse Kloosterburen. Een deel van het pand moet een culturele bestemming krijgen. – Foto:Jan Willem van Vliet

Planoloog Huub Hooiveld, medeopsteller van het manifest, legt uit. “Boerderijen zijn door de tijd heen ontwikkeld. Als het een monument is, wordt de toestand waarin de boerderij verkeert, bevroren. Dat is niet wenselijk. Agrarisch erfgoed moet met respect maar wel met de mogelijkheid voor aanpassingen behouden worden. Dat betekent geen vrijwaring om van alles met de monumentale boerderij te doen, maar wél om de boerderij bruikbaar te houden.” Hooiveld spreekt van een nuchtere, brede blik op boerderijen.

Iedere boerderij kent individuele problematiek

AEN werkt aan het driejarenprogramma Agrarisch Erfgoed en omgeving. In het eerste jaar, dat nu bijna is afgerond, is dankzij een aantal expertbijeenkomsten in drie regio’s in kaart gebracht wat het betekent om te werken en te wonen in een historische boerderij, inhakend op de vraag: hoe zorgen we ervoor dat agrarisch erfgoed functioneel en economisch verantwoord behouden blijft? Uit het onderzoek blijkt dat iedere boerderij een individuele problematiek kent en boerderijen uit verschillende regio’s niet met elkaar te vergelijken zijn.

Monumentale boerderij uit 1743 in het Zeeuwse Kwadendamme. Het is nu een deeltijds akkerbouwbedrijf. De vroegere arbeiderswoning rechts is geschikt gemaakt voor verhuur. – Foto: Mark Pasveer

Het manifest Gebruik de boerderij is een resultaat van de bijeenkomsten. AEN omschrijft het manifest als een oproep aan iedereen die het aangaat, om de waarde en de betekenis van het agrarisch erfgoed te erkennen en zich sterk te maken voor het benutten van (historische) boerderijen en erven bij de ingrijpende veranderingen die op de plattelandssamenleving en het landschap afkomen, zoals schaalvergroting in de landbouw, de gevolgen van bevolkingskrimp, klimaatverandering en energietransitie.

Behoud door ontwikkeling

Boerderijen zijn in de visie van AEN meer dan relikwieën uit het verleden, ze kunnen ook de oplossing zijn voor hedendaagse vraagstukken. Daarom pleit AEN ervoor om bij het agrarisch erfgoed ook het erf te zien. Behoud door ontwikkeling, noemen ze dit. De omgeving van de historische boerderij wordt verder ontwikkeld en maakt onderdeel uit van een groter gebied, met meer samenhang.

Hooiveld legt uit dat agrarisch erfgoed goed in te zetten is voor vraagstukken. “Gebruik de boerderij, maar denk ook na over creatieve herbestemming in het geval dat de boer zijn bedrijf beëindigt en vind nieuwe inkomstenbronnen voor boerderijen.”

De stichting meent dat boerderijen alleen te behouden zijn als ze een functie houden en creatief te herbestemmen zijn. Daarbij is de vraag ‘Wat mag ik in het bedrijf ontwikkelen?’ met name interessant bij bedrijfsbeëindiging en doorontwikkeling van het bedrijf.

Vergelijking met oude industrieterreinen

Hooiveld vergelijkt de situatie met die van sommige oude industrieterreinen, die door leegstand een verloederend probleemgebied leken te worden, maar waar nu vaak creatievelingen, zoals kunstenaars en zzp‘ers hun plek vinden en die gebieden opnieuw betekenis geven. Ook agrarisch erfgoed moet op een nieuwe wijze kunnen worden benut.

Ontwikkeling door behoud

De derde oproep in het manifest is ontwikkeling door behoud. In de visie van AEN kan erfgoed ook de motor zijn voor nieuwe vraagstukken, zoals energietransitie en natuurontwikkeling. Maatschappelijk gewaardeerd agrarisch erfgoed kan volgens de planoloog helpen oplossingen te vinden voor deze vraagstukken. Zet de boerderij in voor innovatie. “Misschien moet je een boerderij niet inzetten voor het houden van koeien, maar voor het opwekken van energie. Boerderijen zijn dé plek om te innoveren.”

AEN pleit voor een overheid die daaraan meewerkt, maar ook voor een brede blik bij de boerderijenstichtingen en de eigenaren van boerderijen, om de noodzakelijke plannen te ontwikkelen. Een van de problemen daarbij is: hoe betrekken we jongeren bij de boerderij?