Knutten en blauwtong: praktische tips voor preventie en bestrijding

Het blauwtongvirus wordt tussen landbouwhuisdieren overgedragen door knutten, kleine steekvliegjes. Knutten dragen het virus over met het nemen van een bloedmaal bij dieren. Tips voor de bestrijding van knutten.

Knutten zijn zeer kleine steekvliegjes, slechts 1 tot 4 millimeter lang. Ze hebben korte poten, donkere vlekjes op de vleugels en stekende monddelen. De larven van knutten leven in vochtige omstandigheden zoals plasjes water in boomstronken, in bladoksels of in oppervlaktewater. Veel soorten zijn belangrijk als bestuiver van planten, ook voor voedselgewassen van de mens

Overdracht van blauwtong door knutten

Alleen specifieke knuttensoorten kunnen het virus overdragen en verspreiden via opname van besmet bloed en afgifte van virus bij een volgend bloedmaal. Blauwtongvirus vermeerdert zich in zowel herkauwers als in deze knuttensoorten. Eenmaal geïnfecteerde knutten blijven levenslang virus verspreiden. Direct contact tussen herkauwers leidt niet tot verspreiding, BTV-serotypen 25-27 vormen hierop een uitzondering.

Wanneer dieren besmet zijn met blauwtong en een knut van het geslacht Culicoides steekt het dier, dan wordt de knut drager van het blauwtongvirus. Als deze knut vervolgens een vatbaar dier steekt, kan dit dier besmet worden met blauwtong, mits de knut een voldoende hoge dosis virus bij zich draagt. Als de besmette knutten eieren leggen, kunnen deze eieren besmet zijn met het blauwtongvirus.

Het overdragen van het virus door een besmette knut op de volgende generatie knutten maakt het uitroeien van de ziekte zeer moeilijk. Omdat het blauwtongvirus afhankelijk is van knutten voor de verspreiding zijn de uitbraken sterk seizoensgebonden. De meeste uitbraken vinden plaats tijdens warm weer en na regen omdat de knutten dan het actiefst zijn.

Wanneer zijn knutten actief?

Knutten worden vooral aan het einde van de dag (schemering) actief en gaan op zoek naar een bloedmaaltijd. Hoe actief ze worden, hangt af van de (weers)omstandigheden. Knutten zijn bijvoorbeeld gevoelig voor wind.

Wat kun je doen om knutten te bestrijden?

• Het opstallen van dieren, met name rondom schemering, is effectief gebleken. Goede ventilatie op stal zorgt voor ongunstigere omstandigheden voor knutten in de stal. 
• Stal afsluiten met zeer fijnmazig windbreekgaas (3 mm) kan ook helpen om knutten bij runderen en schapen weg te houden.
• Het gebruik van insecticiden tegen knutten helpt niet in het voorkomen van ziekte door blauwtong. Bij de uitbraak van blauwtong in 2006 is aanvankelijk geadviseerd, mede op basis van EU-aanbevelingen, om insectenwerende middelen of insecticiden toe te passen als preventieve maatregel. Daarvan is bij de evaluatie geconstateerd dat dat geen effect heeft. Je voorkomt niet dat een knut een dier infecteert; daarvoor werkt het middel niet snel genoeg. Daarom is het advies om geen insectenwerende middelen of insecticiden ter preventie toe te passen.
• De enige zinvolle toepassing voor gebruik van insecticiden is bij dieren op transport. Door deze dieren en eventueel het middel van vervoer te behandelen, neemt de kans dat je met het vervoer ook besmette knutten vervoert duidelijk af en reduceer je de kans dat door vervoer elders makkelijker een nieuwe haard van blauwtong ontstaat. (Bron: GD)
• Het blauwtongvirus wordt hoofdzakelijk via knutten overgedragen. Echter, overdracht via besmette naalden, sperma en bloed in de biest is ook mogelijk. Het is van belang om voor elk dier een schone naald te gebruiken bij een behandeling.
• Toepassing van bedrijfshygiëne door alle bezoekers van bedrijven is een algemeen advies om het risico op overdracht van dierziekten via indirecte contacten te beperken/voorkomen.
• Het beperken van diertransport vanuit besmet gebied draagt bij aan het minder snel verspreiden van de infectie. 
• Sinds 5 september 2023 heeft Nederland geen vrijstatus meer voor blauwtong. Dit kan effect hebben op verplaatsing binnen de EU of de export van dieren en dierlijke producten. De regels per land en product of dier vind je bij de NVWA.
• Algemeen advies is blijf alert op de aanwezigheid van de ziekte, onderzoek dieren, kijk goed in de bek op mogelijke symptomen en meld het bij de NVWA als je denkt aan blauwtong.

Vaccinatie van dieren

Vaccinatie kan zinvol zijn. Bekend is dat het bij de huidige uitbraak gaat om serotype 3. Voor dit serotype is echter nog geen Europees geregistreerd vaccin beschikbaar. Uit de vorige uitbraak is gebleken dat opgestalde dieren een kleinere kans hadden op een infectie. Goede ventilatie op stal zorgt voor ongunstigere omstandigheden voor knutten in de stal.

Verschillende soorten knutten

De knuttensoort Culicoides imicola is de belangrijkste biologische vector voor verspreiding van blauwtongvirus in Afrika en Azië. Andere knuttensoorten, zoals C. obsoletus (Europa), C. sonorensis (Amerika) en C. brevitarsis (Australië) verspreiden blauwtong op de respectievelijke continenten.

Er zijn 30 soorten knutten in Nederland. Vijf daarvan komen veel voor en kunnen het blauwtongvirus bij zich dragen. Het is nog niet bekend welke knuttensoorten verantwoordelijk zijn voor de verspreiding van het nu heersende serotype 3 van het blauwtongvirus.

Wageningen UR doet daar onderzoek naar. Bij een schapenhouder op de Veluwe zijn insectenvallen geplaatst. Gevangen knutten worden in het laboratorium van Wageningen Bioveterinary Research in Lelystad onderzocht op aanwezigheid van het virus.

Bij gelijksoortig onderzoek tijdens de uitbraak in 2006 kwamen twee nieuwe soorten knutten naar voren als (mede) verspreiders van het toen heersende serotype 8. Die soorten waren er al wel, maar als verspreider van het virus waren ze niet bekend.

Vooruitzichten verspreiding blauwtong

Verwachting is dat het blauwtongvirus zich over heel Nederland verspreidt. Vaccinatie is op korte termijn geen oplossing omdat er geen Europees geregistreerd vaccin voor type 3 op dit moment beschikbaar is.

De algemene verwachting is dat opwarming van de aarde leidt tot uitbreiding van deze gebieden waarin blauwtong kan voorkomen. Het kan ook betekenen dat andere knuttensoorten geschikte biologische vectoren voor blauwtongvirus kunnen worden door de klimatologische veranderingen. Hoe dan ook zal ‘global warming’ de kans op blauwtonguitbraken in de huidige gematigde klimaatzones vergroten.