Hittestress schaadt gehele gezondheid varken

Met de temperaturen van de afgelopen maanden nog in het achterhoofd zal hittestress nog niet hoog op het aandachtslijstje van ondernemers staan. Toch is het risico dat de eerste verschijnselen van hittestress zich op korte termijn voordoen groot. Want bij hittestress wordt vooral gedacht aan hoge zomertemperaturen maar ook bij lagere temperaturen is al sprake van hittestress. Hittestress is namelijk onder te verdelen in chronische en acute hittestress. Chronische hittestress treedt al op als de buitentemperatuur boven de 20 graden komt en is dus de hele zomer aanwezig. Terugkerende acute hittestress doet zich voor bij buitentemperaturen boven de 28 graden, dus bij hittegolven.

Al snel te warm

Een varken heeft een lichaamstemperatuur van 38-39 graden en is beperkt in zijn mogelijkheden om die lichaamstemperatuur te regelen. De temperatuur waarbij een varken zich prettig voelt en zijn lichaamstemperatuur goed kan reguleren, hangt af van leeftijd en gewicht. Dit wordt de comfortzone genoemd. Voor een big van 8 kilo ligt de bovengrens van deze zone op 31 graden, voor een vleesvarken van 60 kilo of meer op 19 graden.

Hittestress ontstaat wanneer de omgevingstemperatuur boven het punt komt waarbij het varken meer warmte produceert dan het aan de omgeving af kan geven, of meer warmte uit de omgeving krijgt dan het kan afgeven. Dit punt wordt de bovenste thermoneutrale zone genoemd. Voor die big van 8 kilo ligt deze grens op 35 graden, maar voor het zware vleesvarken al op 24 graden.

Wanneer een varken de warmte niet voldoende kwijt kan, is er sprake van hyperthermie. Als de lichaamstemperatuur te ver oploopt, langdurig boven de 42 graden, dan gaan eiwitten in het lichaam kapot en stollen met sterfte als gevolg. “Dat is in het extreme maar daarvoor begint het lichaam al te verzuren omdat afvalstoffen onvoldoende afgevoerd kunnen worden. Verzuring is negatief voor alle interne processen”, legt Bas Engel, dierenarts bij Royal GD uit.

Warmteverlies is lastig

Voor een varken is het dus al snel te warm. Onder ideale omstandigheden verliest het varken zijn warmte door afgifte via de huid. Zweten kan een varken niet, maar door overtollige warmte af te geven aan de omgeving kan de lichaamstemperatuur op peil gehouden worden. Dit kan alleen als de omgevingstemperatuur niet te hoog is. Voor een belangrijk deel koelt een varken zichzelf door verdamping.

_{Tekst gaat onder foto verder}

Verdamping via de huid is in stallen vrijwel onmogelijk, daarvoor is een vochtige omgeving nodig. Dit is de reden waarom bij te hoge temperaturen meer hokbevuiling optreedt doordat varkens op de vochtige roosters gaan liggen en tegelijkertijd op de dichte vloer gaan mesten.

Afhankelijk van ademhaling

Omdat verdamping via de huid vrijwel onmogelijk is, zijn varkens afhankelijk van verdamping via ademhaling. Daarbij versnelt de ademhaling om zo warmte via waterdamp af te voeren. Onder normale omstandigheden heeft een varken een ademfrequentie van 36, is er sprake van hittestress dan kan dat oplopen tot 50 ademhalingen per minuut of hoger.

Doordat een varken in verhouding een kleine hart- en longinhoud heeft, is warmteafgifte via de ademhaling beperkt. Daarbij speelt ook de luchtvochtigheid volgens Engel een belangrijke rol: “Zolang de luchtvochtigheid onder de 80% blijft, kan het varken zijn warmte wel kwijt. Warme lucht kan onder dat percentage goed vocht opnemen, daarboven ontstaan al snel problemen.”

Sterfte door hyperthermie alleen komt volgens Engel gelukkig zelden voor maar een varken met onderliggend lijden zoals een slecht hart kan wel eerder sterven.

Eerste reactie minder vreten

Een varken dat het te warm heeft, zal niet alleen proberen die warmte kwijt te raken maar ook proberen de interne warmteproductie te verminderen. De eerste reactie daarbij is minder vreten. Voeding verteren produceert immers veel interne warmte. Bekend is dat bij de vertering van vet minder warmte vrijkomt dan van zetmeel en vezels. Ook bij de afbraak van ruw eiwit komt energie vrij. Minder ruw eiwit en meer synthetische aminozuren maakt het voer wel duurder maar geeft op die momenten minder problemen.

Voor de verlaging van de warmteproductie leidt minder vreten tot vermindering van het lichaamsgewicht, de te koelen massa neemt af. Vanuit dat oogpunt zijn grote, zware varkens ook gevoeliger voor hittestress.

Niet alleen tijdens hittegolf

Het minder vreten begint al direct bij te hoge temperaturen. Daarom wijst dierenarts Leon Reijmer van De Oosthof Dierenartsen ook op het belang van de staltemperatuur gedurende het hele jaar. Voor een vleesvarken lijkt een afdelingstemperatuur van 20 graden of meer rond deze tijd van het jaar prettig, maar ook nu is er al kans op hittestress en dus verminderde voeropname.

Voor een vleesvarken lijkt een afdelingstemperatuur van 20 graden of meer rond deze tijd van het jaar prettig, maar ook nu is er al kans op hittestress en dus verminderde voeropname

Bij chronische hittestress zal de voerefficiëntie in eerste instantie toenemen. Er wordt wel minder gevreten maar in eerste instantie kan een varken de groei nog wel behouden. Daarnaast hebben ze een lagere onderhoudsbehoefte omdat er minder warmte moet worden geproduceerd om de lichaamswarmte op peil te houden.

Zodra de warmtebelasting te hoog wordt, dus acute hittestress, neemt de voerefficiëntie direct af omdat de nutriëntenopname afneemt en de vertering verslechterd.

CoolPigs, een samenwerking tussen het Vlaamse Ilvo en Ugent, becijferde dat overschrijding van de thermoneutrale zone verlies van zo’n 23 gram groei per dag kan betekenen. Verminderde voeropname grijpt in op meer processen in het lichaam, zodat ook andere gezondheidsproblemen op de loer liggen.

Verstoring maag-darmstelsel

Door hittestress wordt het verteringsproces op verschillende manieren verstoord. Door de warmte gaat er meer bloed vanuit de ingewanden naar de huid en longen om warmte kwijt te raken. Hierdoor verloopt de vertering minder optimaal.

Ook belemmert een verstoorde vertering de opname van nutriënten door de darmwand. Nutriënten worden ingezet voor het proces om de lichaamstemperatuur te regelen in plaats voor lichaamsonderhoud en groei. De verstoorde nutriëntenopname zorgt er uiteindelijk ook voor dat er vrije radicalen worden gevormd in cellen waardoor celwanden beschadigd raken. Hierdoor worden varkens ook vatbaarder voor ziekteverwekkers die via de darmen het lichaam binnen kunnen dringen.

Varkens gaan bij hittestress ook afwijkend vreetgedrag vertonen, ze vreten niet alleen minder maar zullen bij uitgestelde voermomenten meer voer in korte tijd op nemen. Dit onregelmatige vreten en drinken kan bij zeugen en vleesvarkens tot maagzweren leiden doordat de hoeveelheid maagzuur in de maag sterk schommelt.

Schommelingen bloedsuiker

Voeding en voeropname slaat niet alleen terug op de groei. Een verstoorde nutriëntenopname veroorzaakt schommelingen in het bloedsuikerspiegel. Uit het Belgische CoolPigs-onderzoek blijkt dat met name te lage glucose- en insulinespiegels de hormoonhuishouding verstoren. Bij fokzeugen leidt dat tot tijdens en na de hitteperiode tot slechtere berigheid. Vooral bij gelten is dat een probleem en is het medeoorzaak van het zogenaamde second litter syndrom. Maar ook de embryonale ontwikkeling tijdens de vroege dracht raakt verstoord en ook krijgt de ontwikkeling van nieuwe eicellen een gevoelige tik. Dit laatste leidt tot kleinere volgende tomen en een verminderde bigvitaliteit.

Ook heeft de slechtere voeropname van de zeug invloed op haar zogende toom biggen. Minder vreten betekent conditieverlies en lagere melkproductie, wat negatieve invloed heeft op de groei van de zogende biggen.

Uiteindelijk meer agressie

Niet alleen op fysiek gebied grijpt hittestress hard in in het varken. Ook vertonen de dieren snel ongewenst gedrag. Dat begint al door het zoeken naar verkoeling door op roosters te gaan liggen en meer hokbevuiling. Varkens proberen zo veel mogelijk breed uit op de zij te gaan liggen om zoveel mogelijk warmte kwijt te raken. Met als gevolg dat ze elkaar in de weg liggen en agressief kunnen reageren. Daarnaast zijn de voermomenten meer als anders een risicomoment voor agressie als het aantal voer- en drinkplaatsen krap is voor het aantal varkens.

Overigens zijn er nog best veel vragen over hoe hittestress precies werkt en alles op elkaar ingrijpt. Mede daardoor is Wageningen Livestock Research vorig jaar een groot onderzoek gestart bij varkens en pluimvee. De onderzoekers willen onder andere de fysiologische mechanismen beter begrijpen en parameters vinden om hittestress sneller en beter te herkennen. Opgedane kennis wordt gebruikt om gerichtere maatregelen te kunnen nemen (zie kader).

Maak het koeler

Veel problemen rond hittestress zijn met de juiste managementmaatregelen te voorkomen. Veel varkenshouders hebben de afgelopen jaren in een koelsysteem voor de stallen geïnvesteerd. Een investering die volgens Reijmer binnen de kortste keren terugverdiend is door behoud van groei onder de vleesvarkens. Bij de populaire nevelkoeling moet wel op de luchtvochtigheid gelet worden. Komt deze boven de 80% dan kan de inkomende lucht amper vocht meer opnemen en ontstaat er in het slechtste geval condens. “Condens is op alle vlakken slecht, voor je apparatuur in de stal maar ook kan het varken onvoldoende verdampen. En condens bevat meer aerosolen wat de infectiedruk ongemerkt verhoogd”, waarschuwt Engel. Extra koeling in grote afdelingen met dragende zeugen of vleesvarkens is volgens Reijmer ook te realiseren door het ophangen van grote ventilatoren om zo extra luchtstroming te creëren.

Een ander aandachtspunt zijn de lichtstraten in zijgevel of dak. Reijmer ziet dat er met name het laatste jaar vanwege de Beter Leven-voorwaarden extra lichtstraten zijn aangebracht: “Dit zorgt voor extra licht- en warmteinstraling. Onderliggend oppervlak wordt al snel te warm, je ziet dan ook dat varkens die delen van het hok gaan mijden. Neem hier tijdig maatregelen voor zoals het witkalken van lichtstraten in het dak of het aanbrengen van een soort van zonwering voor de ramen.”

Meer water, niet te veel

Wie het warm heeft drinkt meer, dat gaat ook voor het varken op. Om de interne temperatuur te verlagen is koel water met een temperatuur tussen de 10 en 15 graden ideaal. De waterbehoefte stijgt en per drinkbeurt zal er meer opgenomen worden. Daarom zal de afgifte van de nippel of drinkbak voldoende moeten zijn.

Extra koel water houdt de voer- en wateropname beter in de benen waardoor bij kraamzeugen ook de melkproductie beter op peil blijft. De wateropname moet ook weer niet te groot worden omdat de zoutbalans in het lichaam ontregelt. Ander aandachtspunt bij drinkwater is het risico op bacteriële besmetting in het drinkwatersysteem. Dit kan voorkomen worden door extra controle op waterkwaliteit of het behandelen van water.

Aanpassen in voer

Op het gebied van voer is een snelle slag te maken door de voerstrategie aan te passen en ’s ochtends vroeger te voeren en de tweede voerbeurt rond een uur of 11, 12 te plannen, net voor het heet wordt. Daarnaast is een andere voersamenstelling het overwegen waard. Een iets minder eiwitrijk voer is gunstig voor de vertering. Verder zijn er additieven te verkrijgen die de vertering van voer op hete dagen verbeteren en het zuurstoftransport stimuleren. Reijmer: “Het extra toevoegen van vitamine C kan positief werken. In de pluimveehouderij wordt vaak vitamine C aan het drinkwater toegevoegd omdat dit positieve effecten heeft op het verminderen van celschade. Over het effect in de varkenshouderij is nog niet veel bekend maar het lijkt wel degelijk positief.”

Naast vitamines als antioxidant hebben voerfabrikanten de beschikking over aditieven om de stofwisseling op peil te houden en lichaamsprocessen te ondersteunen. Over de nut en noodzaak van producten verschillen de meningen maar dat is een afweging van elke voerleverancier. Ook zijn er electrolytenmixen voor gebruik in het drinkwater op de markt.

Mede-auteur: René Stevens