Monumentale boerderij: last of lust?

Wie een mooie, oude boerderij heeft, loopt het risico dat deze wordt aangewezen als monument. Iedere Nederlander mag daar gebouwen voor inbrengen. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed bepaalt vervolgens welke gebouwen van belang zijn om door te geven aan de volgende generaties, en kennen de monumentale status toe. Gemeentes hebben een lijst voor gemeentelijke monumenten die bepalend zijn voor het karakter van het dorp of de stad.

Op het moment dat een pand op een dergelijke lijst komt, ‘bevriest’ de toestand waarin het verkeert. Elke wijziging aan de buitenkant (en soms delen van de binnenkant) van de boerderij vereisen een vergunning en voor het aanbrengen van veranderingen worden eigenaren beknot in hun mogelijkheden. De uitvoeringsrichtlijnen maken het onderhoud duur. Monumentale boerderijen zijn door de eeuwen heen dynamische gebouwen. Zo blijkt uit bouwhistorisch onderzoek dat de monumentale boerderij Oud Bocum na 1858 vijf keer is verbouwd en veranderde van vorm. De boeren willen hun boerderij behouden, maar ook kunnen aanpassen. Remt Meijer, eigenaar boerderij Oud Bocum: “Een boerderij is een werkend monument, geen kasteel of kerk met een vaste verschijningsvorm.”

Behoeden voor verval

De eigenaar van een monument kan niet worden verplicht het monument te onderhouden, maar heeft door de huidige Erfgoedwet wel de plicht om het te behoeden voor verval en dus om (conserverende) maatregelen te nemen. De optie om een zeil over het monument te trekken en het te laten vervallen, is daarmee van de baan.

“Onderhoud is een enorme kostenpost, afgezien nog van aanpassingen aan de moderne eisen”, legt Ewoud van Arkel, bestuurslid van koepelorganisatie Agrarisch Erfgoed Nederland (AEN) uit. AEN vertegenwoordigt de provinciale, regionale of typegebonden boerderijenstichtingen die zich inzetten voor het behoud van historische boerderijen, waarbij ze met de eigenaren nadenken over economisch haalbare oplossingen voor agrarisch gebruik of herbestemming, én over de kwaliteit van leven op de boerderij/het platteland.

Boerderij Oud Bocum in Kloosterburen. Ieder boerderijmonument kent een eigen problematiek. Ook bepalend zijn gemeente, omgeving en centrale ligging. – Foto’s: Jan Willem van Vliet

Kostencompensatie

Eigenaren van rijksmonumenten moeten worden gecompenseerd voor de kosten, om het monument in stand te houden, vindt Van Arkel. Onderhoud is duur, al helemaal door de hoge eisen die gesteld worden. Remt Meijer: “In afwachting van een definitieve bestemming voor Oud Bocum, hebben we conserverend werk gedaan. Het dak en de goten zijn gerepareerd en de ramen vervangen door ruitjes met kruisen, in oude stijl. Daar moest speciaal glas in, dat het dubbele kost en de helft isoleert, dus je verdient het niet terug.”

De subsidie voor onderhoud voorziet ‘in een schilderbeurt’. Meijer stelt een douceurtje voor. “Als de samenleving besluit dat een gebouw een monument is, dan mag er ook een tegemoetkoming tegenover staan, zoals worden gevrijwaard van Onroerende Zaak Belasting. Dan heeft het ook consequenties voor de gemeenschap om een gebouw tot monument te verklaren. Individueel krijg je er waardering voor als je het onderhoudt, maar de overheid mag ook wat doen.”

Leegstand

Agrarisch Erfgoed Nederland organiseerde kortgeleden een aantal expertbijeenkomsten over wat het betekent om te werken en wonen in een historische boerderij. Van Arkel: “Ieder boerderijmonument kent een individuele problematiek. Een boerderij in Twente is niet te vergelijken met een in de Alblasserwaard. Ook bepalend zijn de gemeente, omgeving en of er een grote stad nabij is.”

De expertbijeenkomsten zijn onderdeel van het door AEN gestarte driejarenprogramma Agrarisch erfgoed en omgeving, dat onder meer een manifest moet opleveren dat tegen het einde van dit jaar aan de overheid wordt aangeboden. Dat manifest is een oproep aan iedereen die het aangaat, om de waarde en betekenis van het agrarisch erfgoed te erkennen, en zich sterk te maken voor het benutten van (historische) boerderijen en erven bij de ingrijpende veranderingen die op de plattelandssamenleving en het landschap afkomen.

Op dit moment zijn de kosten voor onderhoud van monumenten nog aftrekbaar, maar het kabinet overwoog het afgelopen jaar om dit af te schaffen en er een subsidieregeling van te maken. Het geld zou voor woonhuizen zijn. Maar boerderijen staan niet te boek als woonhuis, dus dreigden de eigenaren van boerderijen tussen wal en schip te raken. Vraag is wat het nieuwe kabinet straks wil. Van Arkel pleit voor het behoud van de op zich efficiënte fiscale aftrekregeling die om € 25 miljoen op jaarbasis gaat. “Boeren zijn meestal van goede wil. Ze zien het belang van het behoud van de boerderij en hebben er een binding mee.”

“Maar het gebruikelijke beeld is dat boeren op de rand van of onder het financieel haalbare opereren en niet altijd de middelen hebben om het monument in stand te houden. De politiek en samenleving zien een pand als een monument, terwijl de boer erin moet kunnen wonen en werken.”

Leegstand

Boeren die het onderhoud niet kunnen opbrengen, zijn nog weleens genoodzaakt om te stoppen. Leegstand is een probleem, vooral als er grote schuren bij staan die niet monumentaal zijn. Dat kan resulteren in sloop, waarbij soms zelfs het monument sneuvelt. Het is dan de vraag wie de sloop betaalt.

Recent onderzoek van Alterra (WUR) over vrijkomende agrarische bebouwing (VAB) wees uit dat er nog geen oplossing is voor leegstand. Dat levert een herbestemmingsvraagstuk op. De boerderijenstichtingen denken daarover mee.

‘Het moet een werkend monument blijven’

Oud Bocum (1718) en het naastgelegen Nieuw Bocum (1819) waar Meijer in woont, zijn al 300 jaar in de familie. De monumentale boerderij is goed onderhouden, maar warm water en verwarming ontbreken. De schuur wordt gebruikt voor opslag van kleine landbouwmachines.

Het woonhuis van Oud Bocum (1858) waar nu tijdelijk een kunstenares woont, krijgt een sociaal economische/kunstzinnige bestemming. Meijer verheugt zich op de toekomstige bestemming van het woonhuis, maar ervaart de boerderij in financiële zin als een last. “Als ik zie wat er nog moet gebeuren sta ik niet te jubelen, maar ik prijs me gelukkig met zo’n bijzonder gebouw.”

Voor Oud Bocum worden nog plannen gesmeed. Meijer: “Ik heb goede argumenten en gevoel voor erfgoed, dus daar mag best wat tegenover staan. We onttrekken het woongedeelte aan de bewoning en geven het aan de maatschappij terug, om er culturele dingen mee te doen”.

Wegens asbest moet er een nieuw dak op de schuur en Meijer wil een 4 bij 4 meter grote schuurdeur in de zijmuur. Die deur moet opvallen, een toevoeging zijn aan het monument. “Laat de uitstraling nadrukkelijk 2017 zijn. Het mag een statement zijn. Dat is een mooie opgave voor een architect.” De oude koeien- en paardenstallen zijn nog intact en worden behouden, wellicht als galerie.