Van riek tot robot

Bij de voorbereiding van een lezing in het kader van het 75-jarig bestaan van het LEI, trof mij opnieuw hoe ingrijpend de gedaante van de Nederlandse land- en tuinbouw is veranderd in een paar generaties.

Driekwart eeuw geleden werden de aardappelen nog met de riek gerooid en met de hand geraapt, terwijl er nu enorme rooimachines over het land rijden. Van een ambachtelijke bedrijfstak met paardentractie en handarbeid, is de land- en tuinbouw veranderd in een sector met steeds meer industriële trekken, waarin machines, installaties, computers en robots beeldbepalend zijn.

Het aantal bedrijven nam sinds 1940 af met bijna 80 procent en het arbeidsvolume daalde navenant. Het aandeel in de beroepsbevolking verminderde van 20 procent tot 2,5 procent. Een belangrijke factor achter de trend naar mechanisatie en schaalvergroting was de stijging van de arbeidskosten. Rond 1940 bedroegen de uurlonen in de landbouw, omgerekend, 10 à 15 eurocent; tegenwoordig al gauw honderd keer zoveel.

In die 75 jaar is de productie in totaal ongeveer 5,5 keer zo groot geworden en per arbeidskracht zelfs meer dan twintig keer. Vooral in de jaren zestig en zeventig, toen de Nederlandse landbouw een stevige wind in de rug had, groeide de productie fors. De afzetmogelijkheden namen sterk toe door de economische groei en door de komst van de EU. Er waren technische doorbraken zoals de ligboxenstal en de legbatterij, onderzoek, onderwijs en voorlichting waren prima op elkaar afgestemd, prijzen werden ondersteund en investeringen gesubsidieerd.

In de jaren tachtig werden de nadelen van de expansie steeds zichtbaarder: markten raakten overvoerd en de druk op het milieu nam onaanvaardbare proporties aan, onder meer door het grote verbruik van kunstmest en bestrijdingsmiddelen. Het beleid veranderde van stimulerend in remmend, en de productiegroei liep sterk terug.

Het bestaan van de boer is in die 75 jaar ingrijpend veranderd. Zoals bijna iedereen, werd ook hij vooral beeldschermwerker. Het beeld van ‘den gerusten landman’ met pet en klompen, die, leunend op de schoffel een praatje maakt met de buurman, behoort tot het verleden.